"In cultuur zit vrijheid ingebakken"
“Als iedereen de eigen smaak tot norm kan verheffen, is het moeilijk daar nog een zinvol gesprek over te voeren”
Davidsfonds heet nogal eens ‘traditioneel’ te zijn, maar dat is niet hoe Walter Weyns, hoogleraar sociologie en cultuurkritiek aan de Universiteit Antwerpen, naar de cultuurorganisatie kijkt: “Het is net een heel moderne houding om rationeel en reflectief om te gaan met de eigen culturele erfenis.” Maar wat is die cultuur die we erven en doorgeven? En waar is het verschil tussen ‘hoge’ en ‘lage’ cultuur naartoe?
‘Alles is cultuur’ klinkt als een dooddoener. Hoeveel waarheid schuilt er in die boutade?
“Er zijn inderdaad respectabele tradities in de filosofie en de literatuurwetenschappen die ervan uitgaan dat we alles wat voor ons verschijnt altijd door een culturele bril bekijken en dat daardoor alles cultuur is." Toch denk ik dat we moeten opletten om cultuur niet zo breed te definiëren dat het alles omvat. Zo’n alomvattend containerbegrip leidt er immers toe dat het zijn onderscheidende vermogen verliest. Als je cultuur op een klassieke manier definieert als een ‘manier van denken, handelen en voelen die je kunt aanleren en doorgeven’, dan valt daar toch veel niet onder. Het brengt ons snel tot de intussen wat steriele discussie over nature versus nurture. "Vandaag bestempelen veel cultuurwetenschappers dat onderscheid als misleidend.”
Over onderscheidend vermogen gesproken: het verschil tussen ‘hoge’ en ‘lage’ cultuur lijkt van de aardbodem verdwenen?
“Ik denk dat die observatie klopt. Cultuuronderzoekers zijn het er stilaan over eens dat je het onderscheid tussen hoge en lage cultuur in het beste geval niet duidelijk kunt afbakenen en in het slechtste geval misleidend is. Tot in de jaren zestig, zeventig was men inderdaad nogal streng in de leer: je had hoge en lage cultuur. De minister van Cultuur was vooral bezig met hoge cultuur. Gaandeweg heeft men door onderzoek en dagelijkse ervaring vastgesteld dat er mensen zijn van wie je de cultuurbeleving niet kunt thuisbrengen in de hoge of de lage cultuur. Ik heb het over de beruchte omnivoren die nu eens een hamburger eten en dan weer kiezen voor haute cuisine, nu voor een metaloptreden en dan weer een opera.”
“Nu is men ook aan dat idee van culturele omnivoren voorbij en zeggen we: cultuur is cultuur. Dat betekent niet dat we in de praktijk geen onderscheid meer maken tussen het erfgoedbeheer van respectabele kunstwerken en folklore, maar toch: cultuur wordt gewaardeerd voor wat het is – zonder al te veel pretentie. Dat heeft een zeker nadeel, want ‘oude cultuurbeleving’ – en daartoe mag je zeker Davidsfonds rekenen – had toch wel de ambitie om de bevolking op te stuwen, op te tillen om de smaak te verfijnen, de kennis te vergroten. Je hebt nu eenmaal meer complexe vormen van muziek – het kan dus geen kwaad om het oor te trainen om die te leren smaken en te leren kennen. Die inspanning verrijkt de beleving.”
“Als iedereen de eigen smaak tot norm kan verheffen, is het moeilijk daar nog een zinvol gesprek over te voeren”
“Als je het onderscheid tussen hoog en laag relativeert, loop je het risico dat je de inspanningen en de verwachtingen van mensen om zich op te tillen, om zich te vormen, ondergraaft. Wat dan rest, is een soort consumentencultuurbeleving waarbij iedereen zijn eigen smaak tot de norm kan verheffen. Als de ene dit goed vindt en de andere dat, is het heel moeilijk daar nog een zinvol gesprek over te voeren. Want hoe kan je nu iemands smaak betwisten? Dat is nu eenmaal wat hij of zij het prettigst of het leukst vindt.”
“Het is met andere woorden een tweesnijdend zwaard. Aan de ene kant heb je door hoge en lage cultuur te relativeren het snobisme een tik gegeven, want laat ons wel wezen: ‘hoog’ en ‘laag’ is vooral een sociale categorie. Als je vertoefde in hoge cultuur was je een seigneur en waardevoller. Dat misplaatste eergevoel is overboord gegooid, wat ook maar een vorm van emancipatie is. Maar toch, de prikkel om te verbeteren, te verrijken, te verruimen, om je denken en voelen te blijven oefenen, wordt daarmee misschien ook wel gehypothekeerd.”
Die ambitie om je te verrijken heeft ook een verbindende kracht. Als mensen zich verenigen rond eenzelfde doel, geeft dat een goed gevoel, een wij-gevoel. Nu de prikkel om zichzelf te ‘verheffen’ minder intens is, zet dat geen extra druk op cultuurorganisaties zoals Davidsfonds?
“Natuurlijk verenigt cultuur, want het is per definitie iets wat je kunt aanleren en dus moet je het ergens vandaan halen. Je taal haal je bij je moeder, bij wijze van spreken, je moedertaal. En ‘taal kan nooit privé zijn’, om Wittgenstein te citeren – bij uitbreiding is ook cultuur altijd sociaal. Cultuur kan verbinden op verschillende manieren en ik begrijp dat Davidsfonds daar sterk op inzet. Wanneer mensen muziek leren, zich verdiepen in geschiedenis of in kunst en naarmate ze elkaar opzoeken en ervaringen delen, krijg je inderdaad een verbinding van mensen die een gedeelde cultuur hebben die waardevol is. Denk aan leesclubs waarbij de deelnemers ervaren dat de kwaliteit van de discussie gaandeweg toeneemt omdat je een gemeenschappelijk kader ontwikkelt: je hebt dezelfde boeken gelezen die kunnen dienen als referentie. Die wereld waarin je zit, wordt zo rijker. Als je op die manier cultuur kunt delen, is dat fantastisch.”
“Er is onmiskenbaar een verschuiving van de ervaring naar de beleving: ik maak iets mee, ik krijg een kick en morgen valt het als los zand uit elkaar”
“Maar cultuur kun je ook op een meer eenvoudige manier delen. Ik denk daarbij aan het consensualisme, dat letterlijk verwijst naar het gemeenschappelijk delen van zintuiglijke gewaarwordingen. Als je samen in een discotheek staat, voelt iedereen dezelfde ritmes, geluiden en trillingen. Als iedereen daarop begint te bewegen, is dat ook een heel sterke vorm van delen, niet? Maar of dat ‘delen’ verbindend is op de halflange of lange termijn is nog maar de vraag. Wanneer het gaat over cultuur consumeren, gaat het vaak meer over het opzoeken van zintuiglijke prikkels, van beleving, in plaats van de ervaring. Met ervaring bedoel ik dat je herinneringen die de tand des tijds doorstaan in jezelf laat nestelen. Er is onmiskenbaar een verschuiving van de ervaring naar de beleving: ik maak iets mee, ik krijg een kick en morgen valt het als los zand uit elkaar. Steeds meer zien we dat die belevingscultuur consumptief wordt: je consumeert het, en daardoor verdwijnt het letterlijk. Het resultaat is dat je springt van de ene beleving naar de andere. Het enige wat blijft, is de herinnering dat het een kick gaf. Maar wat de betekenis ervan was... Die belevingscultuur deelt dus ook, maar heel kortstondig. Je gaat even mee in een roes, zonder dat het ervaringen oplevert die op lange termijn gemeenschapsvormend zijn.”
Cultuur verbindt wie ze deelt, maar sluit ze daardoor ook uit wie ze niet deelt?
“Toch wel. Neem nu taal. Als je een taal deelt met iemand, is het relatief gemakkelijk om verbinding te maken. Maar wat als je mensen hebt die de taal niet van kindsbeen hebben aangeleerd – die blijven altijd een beetje aan de kant staan en zullen zich zelden of nooit op dezelfde manier verbinden. Denk maar aan de notie 'sjibbolet', een taaluiting waarbij je herkent dat iemand niet van hier is, genre ‘schild en vriend’. Dat zijn taaltekens die duidelijk maken: ‘Die hoort er niet echt bij.’ Taal verbindt, maar taal scheidt ook – dat is zo bij iedere cultuuruiting. En aangezien cultuur aangeleerd gedrag is, kan het ook altijd anders: je kunt op een bepaalde manier eten, maar dat kan evengoed op een andere manier, enzovoort. Wij schilderen zo, maar het kan anders. Wij hebben deze religie, maar het kan anders. Wij denken zus, het kan anders. Cultuur is dus per definitie divers. Het betekent ook dat je alles wat je leert voortdurend moet interpreteren, juist omdat er marge is. Huizinga verwoordt het zo: de wortels van cultuur is het spel – daar zit met andere woorden een beetje speling op. En dus ook vrijheid. In cultuur zit vrijheid ingebakken, de vrijheid van interpretatie. En omdat het gaat om interpretatie, ligt ook altijd het duiveltje van het misverstand op de loer. Als je denkt ‘we verstaan elkaar’ omdat we dezelfde woorden gebruiken, dan nog ben je niet helemaal zeker of de andere je begrepen heeft – ook al deel je een cultuur en een taal.”
“We zitten voortdurend in een identiteitscrisis, omdat we constant proberen vast te leggen waar we naartoe willen en wie we zijn”
De cultuur die we delen, bepaalt de groep waarbij we horen, onze identiteit. De canon van Vlaanderen probeert die identiteit te vatten. De poging alleen al bracht veel pennen in beweging. Kunnen we onze identiteit wel vastleggen in zoiets als een canon?
“Cultuur is nooit af. Cultuur is voortdurend in beweging, terwijl niemand weet in welke richting. Het idee om in een canon vast te leggen wie we zijn, klopt dan ook niet. Waarmee ik niet zeg dat er geen goede keuzes zijn gemaakt. Ik grasduin heel graag door de canon van Vlaanderen en die heeft ongetwijfeld een vormende waarde.”
“Waarom bestaan er cultuurverenigingen als Davidsfonds? Dat is begonnen in de negentiende eeuw. Naarmate de samenleving moderner wordt, wordt ze ook explicieter: ze moet de dingen bepalen en afgrenzen. We willen weten waar we vandaan komen en waar we naartoe gaan. Hoe traditioneler een samenleving, hoe groter de argeloosheid. In een echte traditionele samenleving denk je wel na, maar niet in de zin dat je reflectief omgaat met je eigen culturele erfenis. Je geeft dat gewoon door, zonder na te denken. Zodra je begint met doelbewust vragen te stellen als ‘Wat is voor ons waardevol?’, ‘Wat halen we uit de traditie en zetten we voort?’, is dat strikt genomen geen traditionele, maar een heel moderne houding omdat je rationeel wil onderscheiden wat we wel en niet willen. Op dat moment ben je je leven aan het organiseren in plaats van het gedachteloos door te geven en te beleven. In die zin kun je zeggen dat we sinds de negentiende eeuw – en nu in versnelde mate – voortdurend in een identiteitscrisis zitten, omdat we constant proberen vast te leggen waar we naartoe willen en wie we zijn.”
Zijn sommige culturen beter of succesvoller dan andere?
“Wat versta je onder succesvol? Als je de vraag stelt, dan moet je criteria vastleggen. De graad van alfabetisering kan een criterium zijn. Maar ik benadruk: ook dat is een keuze. In orale culturen zullen ze dat niet zo belangrijk vinden. Ik kan een pleidooi houden voor het nut van een criterium als leesvaardigheid, maar ook voor het tegenovergestelde perspectief. Plato dacht dat het schrift zou leiden tot degeneratie: we zouden ons geheugen minder ontwikkelen omdat we alles zouden opschrijven. Net zoals we nu de vooruitgang van het internet beschouwen als een degeneratie: onze geestelijke faculteiten verschrompelen, we weten niets meer, we kunnen ons niet meer oriënteren… Het is maar hoe je het bekijkt. Is een cultuur met internet meer of minder succesvol dan een cultuur die dat niet heeft? Heel veel dingen zijn ambivalent. Is de Westerse cultuur superieur? Het is inderdaad zo dat wij raketten kunnen maken die steden met een druk op de knop tot puin kunnen herleiden. Als je dat superieur wil noemen… Idem voor wetenschap, geneeskunde en bureaucratische organisatie – belastingen innen gebeurt hier niet slecht…”
“Cultuur heeft niet alleen de bedoeling om individuen te vormen en te vervolmaken, maar wil ook groepen en sociale praktijken in het leven houden. In die zin zijn cultuurverenigingen heel belangrijk”
Is er in het Vlaanderen van morgen nog plaats voor een cultuurvereniging als Davidsfonds?
“Ik mag het hopen. Davidsfonds drijft op de inzet van vele mensen, en dat is zowel sociaal als cultureel een geweldige troef. Een samenleving die georganiseerd is op mensen die zich vrijwillig engageren om wat zij belangrijk vinden in leven te houden… Als je dan toch wil spreken in termen van succes, dan lijkt dat me toch een succesvolle samenleving.”
“Of het in de huidige vorm moet, dat is een andere vraag. Heel vaak heeft dat te maken met wat sommige sociologen nogal slordig ‘individualisering’ noemen, waarbij ze ervan uitgaan dat veel keuzes die je maakt in het leven teruggebracht kunnen worden tot individuele keuzes. Je volgt niet langer een pad dat voor jou wordt uitgezet of dat je gedachteloos kunt nawandelen. Nee, je kiest zelf en je doet dat omdat je denkt: ‘Ik ben een individu en moet mijn eigen leven beeldhouwen, en de manier waarop ik dat uithak, hangt af van mijn beslissing.’ Dat betekent dat cultuur meer en meer gezien wordt als een voorraad aan hulpmiddelen waarmee het individu zich kan voeden om zijn eigen individuele leven vorm te geven. Dat is allemaal prima, maar je dreigt uit het oog te verliezen dat cultuur niet alleen de bedoeling heeft individuen te vormen en te vervolmaken, maar ook groepen en sociale praktijken in het leven wil houden. In die zin zijn cultuurverenigingen heel belangrijk.”
“Maar of het voor jongeren een hip model is, valt te betwijfelen. Ook nu weer is het een tweesnijdend zwaard: men wil zich wel flexibel inzetten, maar dat betekent ook dat men zich weer flexibel kan terugtrekken als er zich andere opties in het leven aandienen. Dat bemoeilijkt de continuïteit, zoals de meeste lokale afdelingen wel zullen beamen. Je blijven organiseren in een stabiele structuur op de lange termijn, is moeilijk. Niet alleen Davidsfonds botst daar tegenaan, je ziet hetzelfde fenomeen ook bij andere verenigingen, tot in het bedrijfsleven toe. Mensen gebruiken organisaties veel meer als een hub, waar ze even inspringen om nadien een nieuwe weg te bewandelen. Het leven is veel volatieler, maar hoe je daar als organisatie een antwoord op biedt, daar moet ik je het antwoord schuldig op blijven.”
