“De canon van Vlaanderen is een uitnodiging”
Artikel uit Het Accent van januari 2021
De kritiek was niet van de lucht toen het idee voor een Vlaamse canon op tafel kwam bij de vorming van de Vlaamse regering in 2019 en ook een plaats vond in het regeerakkoord. Emmanuel Gerard leidt de commissie die tegen eind 2022 de canon zal uitwerken. De historicus hoopt dat het debat stilaan een ander karakter kan krijgen: “Niet dat iedereen moet applaudisseren, maar nu de contouren zijn vastgelegd en de commissieleden bekend zijn, zijn ook enkele misverstanden de wereld uit. Is het geen tijd om het intentieproces te stoppen?”
Tekst: Dirk Remmerie - Foto's: Jan Crab
Om zelf niet met misverstanden van start te gaan: waarom is een canon van Vlaanderen nodig?
Emmanuel Gerard: “Twintig, dertig jaar geleden zouden we zo’n canon wellicht niet nuttig gevonden hebben. Maar in onze huidige, versplinterde samenleving is het zinvol een gedeelde kennis te kunnen aanreiken van de geschiedenis van de plek waar we wonen. Ook vanuit de vaststelling dat kennis van ons verleden en hoe dat verleden doorwerkt tot in het heden toch wel vrij beperkt is. Maar noodzakelijk? Niets is noodzakelijk in het leven – of toch, misschien zijn er een paar dingen waarover we hier niet zullen uitweiden.” (lacht)
Wat is zo’n canon wel? En wat niet?
“Aan historische literatuur en informatie is er geen gebrek. Maar wie niet professioneel met geschiedenis bezig is, vindt daar zijn weg niet in. De canon wil een gids zijn, een laagdrempelige toegang tot gedeelde kennis over de geschiedenis van de plek waar we wonen. Vragen die ons daarin leiden zijn van het genre ‘Waarom vieren we 1302?’, ‘Waarom blijven collaboratie en repressie tot op vandaag zo’n belangrijke rol spelen?’… Het antwoord op die vragen willen we geven door ankerpunten aan te reiken.”
Een complexe opgave, want hoe stel je zo’n lijst samen? Hoe objectiveer je wat van belang is en wat niet? Zowel de Vlaamse Primitieven als Samson & Gert zijn cultuur van hier, hoe breng je daar een rangorde in aan?
“Daar buigen we ons over met een commissie van negen deskundigen. Natuurlijk is het niet zo dat we vanuit het niets vertrekken en vanuit een grote chaos beginnen te speuren. De ankerpunten waar ik zopas over sprak, zijn grotendeels bekende gegevens. Neem nu het thema ‘Verlichting’, dat de afgelopen tien jaar heel sterk aanwezig is in het maatschappelijk debat. De Verlichting krijgt zeker een plaats in de canon van Vlaanderen, maar de vraag is: op welke manier? Daarvoor laten we ons inspireren door het vensterconcept dat in Nederland is ontwikkeld. De canon van Nederland is geen lijstje, maar biedt via een blikvanger een opening naar een ruimere thematiek. De website, die de canon als geschreven werkstuk aanvult, versterkt dat vensteridee. Op die manier ontsnappen de makers aan het idee van een canon als een versteende lijst.”
“We willen dus een aantal blikvangers kiezen die een venster openen op een ruimere tijd. Zo kan het epische Van den vos Reynaerde het boek zijn dat een venster opent op de Middelnederlandse literatuur. Het gaat ons niet zozeer om die Reinaert, maar om het bredere gegeven. We proberen wezenlijke processen op politiek, cultureel, wetenschappelijk, sociaal of economisch vlak, die, vaak onbedoeld, geleid hebben tot de samenleving die we nu zijn inzichtelijk te maken door ze verbinden met kenmerkende personen, artefacten, gebeurtenissen. Eerder dan om een lijst, laat staan een hitparade, gaat het dan ook om een reflectie over de vraag: wat heeft een burger in het begin van 21ste eeuw nodig om inzicht te krijgen in de geschiedenis, de cultuur, maar ook het uitzicht van het land dat hij bewoont? En vervolgens: welke blikvangers zijn het meest geschikt om die ontwikkelingen in beeld te brengen?”
Hoe kom je tot die selectie?
“De commissie moet nog beginnen met haar werk, maar er zijn een aantal zaken waarvan je weet dat ze op een of andere manier in de canon zullen terechtkomen. Opnieuw: je moet niet zozeer denken vanuit de blikvanger, maar wel vanuit de thematiek. Het zou mij vreemd lijken mocht er rond de Vlaamse Primitieven die je net aanhaalde – je weet dat die term ook omstreden is – niets in de canon terechtkomen. De vraag is: wie of wat kiezen we als blikvanger? Het is evident dat de Tweede Wereldoorlog, en uiteraard ook de Eerste Wereldoorlog, niet afwezig kan zijn in de canon. Via welke blikvangers we dat doen, is een discussie die we moeten voeren in de commissie, waarbij we naar mijn mening het best ook externe deskundigen betrekken.”
Als het de ambitie is iedereen die in Vlaanderen woont te bereiken, dan moeten de blikvangers wellicht enige spektakelwaarde hebben?
“We moeten inderdaad streven naar een zekere verrassing, zonder in de val te trappen om mensen op het verkeerde been te zetten.”
Toen het idee voor een canon op tafel kwam, klonk de kritiek luid. Het voorstel stond in de startnota van Bart De Wever (historicus) bij de formatiegesprekken van de Vlaamse regering. Broer Bruno De Wever (historicus) liet zich ontvallen: “Er is in Vlaanderen geen enkele professionele historicus voorstander van een canon, omdat dat haaks staat op wat het geschiedenisonderwijs moet zijn.” Andere stemmen zegden dat de canon een weinig verholen dienstbetoon zou zijn aan het Vlaams-nationalisme. Wat is jouw visie?
“Het punt is dat het idee van een canon op een heel politieke manier is aangekaart, als een instrument dat moet tonen wat we hier allemaal bereikt hebben, hoe fier we kunnen zijn op ons verleden en wat het betekent een Vlaming te zijn. Dat is een lastige uitgangspositie, want als historicus besef je de risico’s van zo’n selectief uitgangspunt. Als je van de canon een politiek instrument wil maken om een bepaalde visie over Vlaanderen of Vlaming-zijn ingang te doen vinden, dan kan je daar als professioneel historicus heel moeilijk je medewerking aan verlenen. Op dat punt ben ik het eens met Bruno De Wever. Dat zou geen historisch werkstuk zijn.”
“Die kritiek van het eerste uur begrijp ik. Ik was ook kritisch, maar toen heb ik Frits van Oostrom horen spreken. Van Oostrom is de Nederlandse professor, mediëvist en literatuurhistoricus die in 2006 de commissie heeft geleid die de canon van Nederland heeft uitgewerkt. Het debat dat bij ons woedde in de zomer van 2019 had een heel sterk politiek karakter. Het ging over de Vlaamse identiteit. Wat Van Oostrom vertelt over de canon gaat daar niet over, en dat maakt het Nederlandse voorbeeld interessant en maatschappelijk zinvol. Ik ben naar het Nederlandse voorbeeld gaan kijken en dacht: wat knap, laat ons vooral niet het kind met het badwater weggooien. Want wat moet de canon wel zijn? Een gedeelde kennis over de geschiedenis van de plek waar we wonen. Dat is niet uitsluitend een instrument voor nieuwkomers, want wat weten mensen die hier al heel hun leven wonen en zonder migratieachtergrond over hun eigen geschiedenis? Meestal ook niet bijster veel.”
“Beschouw de canon van Vlaanderen dus als een instrument voor iedereen. Laat hem opstellen door onafhankelijke experten en historici. En, belangrijk, koppel de canon los van de discussie over identiteit. Niemand hoeft zich per se in de geschiedenis te herkennen. De geschiedenis van de plek waar je leeft kennen is één zaak, je erin herkennen en je ermee vereenzelvigen is iets anders. We weten trouwens dat identiteit een meerlagig begrip is – het wordt niet voor niets soms vergeleken met een lasagne. Als je daarvan uitgaat, kun je niet zeggen dat een canon een bepaalde identiteit moet opleggen. Het identiteitsdebat is een legitieme discussie, zeker wel. Vandaag is het zelfs een belangrijk vraagstuk: wie zijn we? Wie willen we zijn? Welke toekomst willen we? Die vragen zijn nog meer relevant in een samenleving met een grote diversiteit, maar nog eens: koppel dat debat los van de canon. De canon kan zo’n debat wel faciliteren, zonder het te sturen.”
“Minister Ben Weyts heeft naar de kritiek geluisterd. In zijn opdrachtbrief staat uitdrukkelijk dat canon en identiteitsdebat van elkaar worden losgekoppeld. Ik vind dat persoonlijk belangrijk om mij als professioneel historicus voor dit project te kunnen engageren. Net zoals je er maar aan kan beginnen als je de waarborg krijgt dat die commissie zelfstandig kan werken. Over het eindresultaat zal zeker discussie zijn, dat is nogal wiedes. Dat was in Nederland ook zo. Het belangrijkste is dat het een uitnodiging zal zijn voor iedereen om op een laagdrempelige manier de geschiedenis van de plek waar ze wonen te leren kennen.”
Wordt het brede publiek betrokken bij de totstandkoming van de canon?
“Dat zullen we bekijken. Ik vind persoonlijk dat we geen twee jaar achter gesloten deuren bezig kunnen zijn. De komende twee jaar kunnen we een draagvlak creëren, maar hoe we dat moeten doen, staat nog niet vast. Het is alleszins niet de bedoeling dat we op het einde van de rit als Mozes van de berg afdalen om te zeggen wat de canon van Vlaanderen zal zijn. Een canon is bovendien geen definitieve lijst, in steen gebeiteld. Er zullen vast pittige discussies aan te pas komen, maar we zijn het er in de commissie allemaal over eens: hier kunnen we een positief project van maken.”
Wie is Emmanuel Gerard?
- Historicus
- Emeritus professor
- Gewezen decaan van de faculteit Sociale Wetenschappen aan de KU Leuven
- Gewezen directeur van het onderzoeksinstituut HIVA
- Expert bij de parlementaire commissie die de betrokkenheid van België bij de moord op Patrice Lumumba onderzocht
- Auteur en co-auteur van diverse boeken, waaronder Wie heeft Lahaut vermoord? De geheime koude oorlog in België (uitgegeven bij Davidsfonds)
Negen kenners van kunst, taal en geschiedenis
Deze negen experts bracht voorzitter Emmanuel Gerard samen om de canon van Vlaanderen uit te werken:
Kevin Absillis: Professor Nederlandstalige letterkunde en literatuurwetenschap aan de Universiteit Antwerpen.
Wim De Clercq: Professor historische archeologie aan de Universiteit Gent.
Jan Dumolyn: Professor middeleeuwse geschiedenis aan de Universiteit Gent.
Tinneke Beeckman: Filosofe, schrijfster en columniste.
Frank Willaert: Emeritus professor Oudere Nederlandse letterkunde aan de Universiteit Antwerpen en ondervoorzitter van de Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal en Letteren (KANTL).
Hind Fraihi: Journaliste en columniste. Dit academiejaar is ze titularis van de humanistische leerstoel Willy Calewaert aan de VUB.
Cathérine Verleysen: Waarnemend directeur van het Museum voor Schone Kunsten in Gent.
Katelijne Vander Stighelen: Professor kunstgeschiedenis aan de KU Leuven.
Kijk eens naar onze noorderburen
Maak kennis met de canon van Nederland: www.canonvannederland.nl
