De keuze van Ignace Bossuyt (Passiemuziek): Deel 1 Heinrich Ignaz Franz von Biber
Davidsfonds Academie wil muziek tot bij jou thuis brengen. Zo kan jij cursussen (her)beleven zonder je te verplaatsen. Muziek is één van de krachtigste middelen om emoties op te roepen. Prof. Ignace Bossuyt maakt je wegwijs in de prachtigste composities en uitvoeringen tijdens een driedelige muzikale reis door de Passietijd.
Deel 1: Heinrich Ignaz Franz von Biber (1644-1704)
Sonate nr. 9, De Kruisdraging, in een live- uitvoering van de solisten van het Amerikaanse ensemble The Sebastians uit New York
De naam van Heinrich Ignaz Franz von Biber is, zoals die van (de jonge) Mozart, verbonden met de Oostenrijkse stad Salzburg. In 1671 kwam hij er als violist in dienst van aartsbisschop Maximilian Gandolph von Khuenberg (1622-1687). In 1679 werd hij bevorderd tot vice-kapelmeester en in 1684 klom hij op tot kapelmeester, een functie die hij twintig jaar waarnam, tot aan zijn overlijden in 1704. Tot Bibers bekendste werken voor viool behoort zonder twijfel de schitterende verzameling die bekend staat als de Myteriensonaten of Rosenkranzsonaten en die bewaard bleef als een uniek manuscript. Hoe deze werken precies werden betiteld, is niet bekend, want de titelpagina ontbreekt. Het tweede, wel bewaard, een blad bevat een Latijnse opdracht aan de aartsbisschop die getuigt van diens grote Mariaverering. De cyclus bestaat uit vijftien sonates voor viool en basso continuo, met een toegevoegde passacaglia voor onbegeleide soloviool. Aan het begin van elke sonate is een kopergravure opgenomen met een afbeelding van één van de zogenaamde vijftien Mysteriën. Aan de passacaglia gaat een gravure vooraf van een engelbewaarder met een kind.
De Mysteriën zijn belangrijke gebeurtenissen uit het leven van Jezus en Maria die tijdens het bidden van de rozenkrans, een gebedssnoer met kralen, gemediteerd werden. Volgens de traditie gaat de devotie van de rozenkrans terug tot een verschijning van Maria aan de Heilige Dominicus in 1208. De vijftien Mysteriën zijn verdeeld in drie cycli van vijf: de Blijde (de boodschap aan Maria, het bezoek van Maria aan Elisabeth, de geboorte van Jezus, de opdracht in de tempel, en het terugvinden van de verloren Jezus in Jerusalem), de Droeve (Jezus’ doodsstrijd in de Hof van Olijven, de geseling, de doornenkroning, de kruisdraging en de kruisdood van Christus) en de Glorierijke (de verrijzenis, de hemelvaart van Christus, de nederdaling van de Heilige Geest over de apostelen, de tenhemelopneming van Maria en de kroning van Maria).
Aangezien Bibers sonates niet werden uitgegeven, waren ze vermoedelijk bedoeld als private meditatieve begeleiding tijdens gebedsdiensten van een broederschap of voor de kapel van de aartsbisschop. Het meest opmerkelijke aspect is de zogenaamde scordaturastemming in veertien van de zestien werken. Bij scordatura wordt de gebruikelijke stemming van de viool gewijzigd. Biber kiest voor veertien verschillende stemmingen, met verstemming van een tot alle vier de snaren. Scordatura laat de speler onder meer toe akkoorden uit te voeren die anders onmogelijk te realiseren zijn. Bovendien krijgt het instrument daardoor telkens een andere toonkleur, met als resultaat vaak zeer verfijnde coloristische nuances. Het was ongetwijfeld niet Bibers eerste intentie om de mysteriën inhoudelijk te verklanken, maar wel de gelovige onder gepaste muzikale begeleiding de gelegenheid te bieden tot meditatie.
Het blijft moeilijk een keuze te maken uit deze sonates, want het zijn stuk voor stuk juweeltjes.
In verband met de passietijd kies ik voor de sonate nr. 9, De Kruisdraging, in een live- uitvoering van de solisten van het Ameirkaanse ensemble The Sebastians uit New York: Nicholas diEugenio, viool, Jeffrey Groissman, orgel en Hank Heijink, theorbe (luit): https://www.youtube.com/watch?v=Qj-w6g9VGPs. Typisch Duits – en vooral typisch Biber – is het virtuoos, vaak akkoordisch spel, waarbij meerdere snaren tegelijk worden aangestreken. Expressief spel en melodische rijkdom zijn echter zijn eerste bekommernis. Het eerste deel (sonata) begint rustig als een introverte meditatie die uiteindelijk uitmondt in virtuoos spel (vanaf 1’45”). Het klinkt misschien verbazend dat Biber ook in de passiesonates dansdelen inlast, zoals hier een courente (2’59), een snelle dans, gevolgd door een briljante variatie daarop (een zogenaamde double, 4’14”). Die zijn echter vooral bedoeld als afwisseling en bovendien is het specifieke danskarakter niet meer aanwezig, zodat ook die fragmenten ernst uitstralen en tot reflectie aansporen. Het meest fantastische deel is echter het slot (finale, 6’45”): in de baspartij klinkt het hele deel door één enkele aangehouden toon, waarop de viool als het ware improviseert en een enorme spanning opwekt die pas in de slotmaat tot een oplossing komt – een grandioze afsluiting van een schitterende barokke vioolsonate.
De partituur van de Mysteriensonaten is beschikbaar op de website van IMSLP :
- ‘Sibelius – Mystery Sonatas’. Kies voor de uitgave van Erwin Luntz (Denkmäler der Tonkunst in Österreich, Bd. 25). De sonate nr. 9 is te volgen op de blz. 38 tot 42.
Ignace Bossuyt
Benieuwd naar het vervolg? Schrijf dan 6 april in je agenda want dan publiceren we het tweede deel van deze muzikale reis door de Passietijd.
