Hitler is dood!
THEATER OVER DE LASTIGE GRENS TUSSEN GOED EN FOUT
Op 30 april is het exact 75 jaar geleden dat Hitler zelfmoord pleegde. Hitler is dood – dat is meteen ook de titel van het stuk waarvoor Stijn Devillé zich liet inspireren door het geruchtmakende Proces van Nürnberg. Tijdens een dagevenement van Davidsfonds Academie in Leuven kun je het bekroonde toneelstuk bekijken én nadenken over je eigen morele kompas.
Tekst: Saskia De Vos, coverbeeld: Bart Grietens
Reportages op elk televisiekanaal en in elke krant of magazine peperen het ons stevig in: 75 jaar geleden eindigde de Tweede Wereldoorlog. Het conflict liet een zware erfenis na en veranderde de wereld ingrijpend. De grote overwinnaars, de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie, verdeelden de wereld in twee invloedssferen die elkaar demoniseerden. De Koude Oorlog ontketende meteen ook een ongeziene wapenwedloop. Tegelijk hoopten regeringsleiders dat samenwerken over de grenzen heen gewapende conflicten voortaan zou vermijden. Organisaties zoals de Verenigde Naties, de EGKS – de voorloper van de Europese Unie – en de NAVO zouden hun stempel op de naoorlogse wereld drukken.
Hoe straf je iemand die systematisch uitroeiing van anderen mogelijk maakte?
Het proces van de eeuw
Na de bevrijding van Auschwitz en ontelbare andere kampen schokten foto’s van ongekende gruwel de wereld. Ethische en morele vraagstukken drongen zich op. Hoe kun je toekijken terwijl een genocide zich voor je neus afspeelt? Hoe zijn zoveel mensen in staat om mee te werken aan een efficiënte moordmachine die miljoenen de dood injaagt? En hoe straf je mensen die de systematische uitroeiing van anderen mogelijk hebben gemaakt? Lastige kwestie … Zeker als er geen wetten, regels of instellingen bestaan die kunnen helpen om antwoorden te formuleren. Zoals bij de start van het Proces van Nürnberg, waar tussen 20 november 1945 en 1 oktober 1946 vooraanstaande nazi’s terechtstonden. Het blijft hét proces van de 20ste eeuw. Het getuigt van een stevige portie lef om je als theatermaker te wagen aan deze materie. Lef heeft Stijn Devillé, tekstschrijver en regisseur, in overvloed, maar hij begon er niet onbezonnen aan. Een resem boeken, documenten en de kruis verhoren van vijf beklaagden vormden de inspiratie voor zijn voorstelling Hitler is dood Alle beklaagden in het stuk zijn gebaseerd op historische
figuren. Hermann Göring, rijksmaarschalk en gedoodverfde opvolger van de Führer, is het personage met de hoogste rang. Hij kreeg de doodstraf, net zoals Joachim von Ribbentrop,
minister van Buitenlandse Zaken. Albert Speer, minister van Bewa pening en Hitlers rijksarchitect, wist zijn verantwoordelijkheid tijdens het proces goed te omzeilen en kreeg slechts 20 jaar gevangenisstraf. Hjalmar Schacht, minister van Economische Zaken, en Franz van Papen, vicekanselier, werden vrijgesproken.
Lastige Kwesties
Alle argumenten, replieken en stellingen die de personages in de theatertekst gebruiken, hebben ze als historische figuren ooit in de mond genomen. De aanklagers daarentegen zijn fictief maar realistisch. Zo creëerde de tekstschrijver ruimte om ook andere thema’s aan te snijden en tegenstellingen aan te scherpen. De vinnige dialogen roepen dan ook heel wat actuele vragen op. Een voorbeeld: in 1945 bestond er geen internationale rechtspraak, maar in 2020 is die er wel. Toch willen de Verenigde Staten, medeoprichter van het Nürnberg-tribunaal, het Internationale Strafhof van Den Haag nog altijd niet erkennen. Uit vrees dat de VS zelf voor oorlogsmisdaden in Vietnam, Irak of elders aangeklaagd kunnen worden, hebben de regeringen van Clinton, Bush, Obama en Trump de internationale rechtspraak nog steeds niet geratificeerd. Toch waren zelfs lef en een uitgebreide voorbereiding niet genoeg om het stuk te kunnen schrijven. Dé drijfveer was de grote maatschappelijke betrokkenheid van Stijn Devillé. “Wat er tijdens de Tweede Wereldoorlog is gebeurd laat niemand onverschillig, maar 75 jaar na de feiten is het makkelijk om een oordeel te vellen over de nazi’s en hun medestanders. Stel je even voor dat jij daar had gestaan? Die vraag raakt ook aan ons leven, vandaag. Onverschillig zijn kan en mag niet. Dat gaat naar de kern van wat het betekent om mens te zijn en samen te leven.” Hitler is dood neemt je mee naar 1945. De oorlog is voorbij. De winnaars zijn bekend, de verliezers hebben geen perspectief meer. De jonge generatie moet het puin ruimen en de toekomst vorm geven. Maar hoe? Ze botsen op hun eigen geweten en morele waarden. Is het als overwinnaar niet al te gemakkelijk om het doden van burgers te veroordelen, terwijl je zelf ook steden hebt gebombardeerd en burgerdoden op de koop toe hebt genomen, enkel en alleen om het moreel van de tegenstander te breken?
De ooms en hun verhalen
Als tiener en jongvolwassene vond Stijn Devillé het glashelder wie in de Tweede Wereldoorlog goed en fout was geweest. Dat zijn ooms vanuit het gewapende verzet de oorlog beleefden, verscherpte dat onderscheid alleen maar.
Waren zijn ooms dan verzetslui én moordenaars?
“Niet dat ze op elk familiefeest ontelbare anekdotes oprakelden”, zegt hij. “Er werd weinig over gesproken.” Eén oom werd opgepakt, een andere oom werd door de Duitsers doodgeschoten. Dat noopte tot een zekere sereniteit en bijhorende zwijgzaamheid. Maar tegelijk vergrootte die zwijgzame houding natuurlijk ongewild het mysterie en de aantrekkingskracht van de verhalen. Wanneer dan enkele jaren later uitkwam dat de nonkels na de oorlog door Belgische en Amerikaanse inlichtingendiensten gerekruteerd werden in een Stay Behind-netwerk en op die manier betrokken raakten bij de moord op Julien Lahaut op 18 augustus 1950 in Seraing, kantelde het positieve beeld van de verzetsstrijders. Waren ze dan niet alleen helden? Waren ze zelf ook huurlingen? Voor Stijn Devillé begon de lijn tussen goed en kwaad steeds meer te vervagen. “Hoe een mens zich gedraagt en wat hij doet is complex. De tijdsgeest, de omgeving en vele andere factoren bepalen ons gedrag, zodat het achteraf erg moeilijk is om dat gedrag te interpreteren. De veelkantigheid van een individu, noem ik dat.”
Moreel kompas
eerste rij, van links naar rechts: H. Göring, R. Hess, J. von Ribbentrop, W. Keitel. Tweede rij, van links naar rechts: K. Dönitz, E. Raeder, B. von Schirach, F. Sauckel (c) National Archives and Records Administration
Hitler is dood houdt ons een spiegel voor. Sus je eigen geweten niet: vaak liggen goed en kwaad niet zo ver uit elkaar als je wel denkt. Bouw je eigen morele kompas. En durf dat kompas regelmatig in vraag te stellen en zo nodig bij te stellen. Is ieder van ons in staat om anderen gruwelijke dingen aan te doen? Stijn Devillé: “Iedereen wil het goede doen en er het beste van maken. Omstandigheden kunnen er wel voor zorgen dat je gedrag afwijkt of zich aanpast. Het komt er dan op aan om wat afstand te nemen, zodat je weer beseft dat het jouw wil is die moet bepalen hoe je je gedraagt.” Theatergezelschap Het nieuwstedelijk herneemt Hitler is dood 11 jaar na de première en 75 jaar na de dood van Hitler. In 2009 kreeg het stuk enthousiaste kritieken en werd het bekroond met de Taalunie Toneelschrijfprijs. Het nieuwstedelijk wil bewijzen dat het theaterstuk nog niets aan urgentie en actualiteit heeft ingeboet. Voor de toeschouwers is dat meteen een goede gelegenheid om hun morele kompas te herijken.
Kom op donderdag 30 april, exact 75 jaar na Hitlers dood, naar het dagevenement dat Davidsfonds Academie in Schouwburg 30CC in Leuven organiseert. Op het programma staat de voorstelling van Hitler is dood door Het nieuwstedelijk. Schrijver en regisseur Stijn Devillé leidt in. Christophe Busch, criminoloog gespecialiseerd in volkerenmoord en gewezen directeur van Kazerne Dossin, legt in een lezing uit hoe individuen daders kunnen worden. Na de gezamenlijke warme maaltijd bekijk je om 20 uur de voorstelling.
Meer info en inschrijven op: www.davidsfonds.be/academie
Copyright foto’s: Bart Grietens, Katrijn van Giel, National Archives and Records Administration
